Γενετικά τροποποιημένα προιόντα: προβλήματα που προκύπτουν από την τυχαία ενσωμάτωση του ξένου γενετικού υλικού στα φυτά ή ζώα.

Η πιο σημαντική διαπίστωση όλων όσων εγκρίνουν την χρήση της γενετικής μηχανικής στην γεωργία, είναι ότι οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί (ΓΤΟ) δεν είναι μόνο μια φυσική επέκταση της παραδοσιακής γενετικής βελτίωσης για την παραγωγή νέων ποικιλιών φυτών και ζώων, αλλά ότι είναι επίσης πιο ακριβής όσο και ασφαλής. Μάλιστα λέγουν ότι:
1. Οι ΓΤΟ δίνουν στην φύση μια επιτάχυνση σε ένα δρόμο που θα έπαιρνε έτσι και αλλιώς.
2. Μεταφέροντας ένα συγκεκριμένο γονίδιο από ένα οργανισμό σε ένα άλλο, τα αποτελέσματα είναι πιο προβλέψιμα (και έτσι πιο ακριβή και ασφαλή) από ότι συμβαίνει στις παραδοσιακές μεθόδους γενετικής βελτίωσης που προχωράμε εμπειρικά.
3. Σε μοριακή και χημική βάση, το DNA είναι το ίδιο σε όλους τους οργανισμούς και έτσι δεν διατρέχεται κανένας κίνδυνος όταν γονίδια μετακινούνται μεταξύ άσχετων εξελικτικά ειδών ( π.χ. από τον σκορπιό στην πατάτα).
Όμως, μιάς και τεχνικά αν μιλήσει κανείς, δεν παρουσιάζεται ουδεμία ομοιότητα ανάμεσα στην γενετική μηχανική και την παραδοσιακή γενετική βελτίωση, πόσο αληθινοί είναι οι παραπάνω ισχυρισμοί; Γι αυτό λοιπόν στη συνέχεια θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε στην σημαντική αυτή ερώτηση.

Γονίδια και Γενετική

Η γενετική, δηλαδή η μελέτη του γενετικού υλικού, έχει δύο βασικά συστατικά. Πρώτον, την καθαυτό πληροφορία του κάθε γονιδίου που τελικά περιέχεται στην πρωτείνη που αυτό κωδικεύει. Δεύτερον η γονιδιακή λειτουργία της έκφρασης των γονιδίων είναι πάρα πολύ καλά ελεγχόμενη γιατί διαφορετικά θα κινδύνευε η ολότητα των πληροφοριών που βρίσκεται σε κάθε κύτταρο του οργανισμού. Δηλαδή η γενετική πληροφορία ( το DNA) ενός κυττάρου του ήπατος βρίσκεται και στα κύτταρα του νεφρού καθώς και σε όλα τα άλλα κύτταρα του σώματος μας. Αυτό απεδείχθη πρόσφατα με την δημιουργία της Dolly του πρώτου κλωνοποιημένου προβάτου, όπου το γενετικό υλικό για την γέννηση της Dolly πάρθηκε από ένα κύτταρο του μαστού ενήλικης προβατίνας, δείχνοντας ταυτόχρονα ότι η γενετική πληροφορία για την δημιουργία οργανισμού ( προβάτου στην προκειμένη περίπτωση) βρισκόταν στον πυρήνα ενός διαφοροποιημένου κυττάρου.

Οργάνωση των μηχανισμών γονιδιακού ελέγχου

Εάν τα σωστά γονίδια εκφραστούν στη σωστή χρονική στιγμή και μέσα στα σωστά κύτταρα, το γεγονός αυτό διαβεβαιώνει ότι η σωστή πρωτείνη και κατ’ επέκταση η σωστή λειτουργία θα συμβεί στο σωστό χρόνο και τόπο αλλά και σε σωστή ποσότητα μέσα στο σώμα. Για να πετύχει αυτό η φύση φρόντισε και δημιούργησε μηχανισμούς που επιτρέπουν ή δεν επιτρέπουν την έκφραση των γονιδίων με την μορφή μοριακού διακόπτη. Έτσι βλέπουμε ηπατικές πρωτείνες να μην εκφράζονται στα εγκεφαλικά κύτταρα και αντίστροφα, και τελικά η συνολική ταυτότητα ενός ηπατικού κυττάρου είναι το σύνολο των πρωτεϊνών που αυτό εκφράζει και μάλιστα το ξεχωρίζει από το εγκεφαλικό κύτταρο. Οι μοριακοί διακόπτες που αναφέραμε προηγούμενα έχει δειχθεί ότι λειτουργούν οργανωμένοι με ιεραρχική δομή λειτουργίας. Πρώτα -πρώτα , τα γονίδια είναι οργανωμένα σε διακριτές ομάδες ή οικογένειες, σε δομές που λέγονται ‘περιοχές χρωματίνης’ ( chromatin domains ) ( Felsenfeld 1992, Dillon and Grosveld 1994, Pikaard 1998, Paul and Ferl 1998, Cohen et al 2000). Είναι πλέον ξεκάθαρο και αδιαμφισβήτητο, ότι η έκφραση και η λειτουργία των γονιδίων μέσα σε μια τέτοια περιοχή χρωματίνης παρουσιάζει στενή αλληλεξάρτηση ανάμεσα στα γονίδια ( Wijgade et al 1995, Dillon et al 1997), και μάλιστα η έκφραση και η λειτουργία μιας περιοχής μπορεί να επηρεάσει την λειτουργία και την έκφραση μέσα σε μια κοντινή η και μακρινή περιοχή χρωματίνης ( Flavell 1994, Matzke and Matzke 1998). Γενικά, αυτές οι περιοχές χρωματίνης μπορεί να βρίσκονται σε δύο δομικές διαμορφώσεις. Το DNA σε μια τέτοια περιοχή μπορεί να βρίσκεται σε ένα τύπο κλειστής, ελικωμένης και ‘ανενεργούς’ δομής, στην οποία τα γονίδια δεν εκφράζονται ( switched off ). Εναλλακτικά , το ίδιο DNA μπορεί να βρίσκεται σε μια ‘ενεργή’ διαμόρφωση όπου να επιτρέπεται μοριακά η έκφραση των γονιδίων και τελικά η παραγωγή πρωτεϊνών. Σε γενικές γραμμές, οι δύο αυτές διαμορφώσεις συμβαίνουν όταν το κύτταρο θέλει να παράγει (ενεργή διαμόρφωση) ή να μην παράγει (ανενεργή διαμόρφωση) συγκεκριμένες πρωτείνες, σε συγκεκριμένο χρόνο, προκειμένου να πετύχει ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι δεν πρόκειται να βρεις εξειδικευμένες πρωτεΐνες του ήπατος σε εγκεφαλικά κύτταρα και αντίστροφα, ή ειδικές πρωτείνες των φύλλων ενός φυτού μέσα στο φρούτο και αντίστροφα. Είναι ξεκάθαρο ότι οποιαδήποτε τεχνολογία, η οποία σκοπεύει να δημιουργήσει χειρισμούς στο γενετικό πρόγραμμα ενός δεδομένου οργανισμού, πρέπει να διατηρήσει την φυσική σειρά και ιεραρχία των γονιδίων αλλά και των περιοχών της χρωματίνης που αναφέρθηκαν προηγούμενα, η οποία σειρά και ιεραρχία έχει εξελιχθεί και λειτουργεί για εκατομμύρια χρόνια πριν από εμάς και πρέπει να συνεχιστεί και μετά από εμάς. Ένα τέτοιο παράδειγμα όπου γίνεται αντιληπτή η σημασία της διατήρησης της φυσικής ιεραρχίας στην γενετική διάταξη είναι η δημιουργία των γαμετών στη φυλετική αναπαραγωγή, όπου διαφορετικές ‘ποικιλίες’ των ίδιων γονιδίων ανταλλάσσονται στο φυσικό τους όμως περιβάλλον (περιοχές χρωματίνης) με τέτοιο τρόπο ώστε να διατηρείται η δομική και λειτουργική ακεραιότητα του γονιδιώματος και κατ επέκταση η διατήρηση της ζωής.

Γενετική μηχανική

Σε αντίθεση με τη φυλετική αναπαραγωγή, η γενετική μηχανική επιτρέπει την απομόνωση, αποκοπή, ένωση και μεταφορά ενός απλού γονιδίου ή πολλαπλών γονιδίων ανάμεσα σε συνολικά άσχετους οργανισμούς, σπάζοντας ταυτόχρονα και τους φραγμούς που βάζει η φύση, η οποία δεν επιτρέπει την αναπαραγωγή μη κοντινών στην εξέλιξη ειδών. Το αποτέλεσμα είναι να παράγονται συνδυασμοί γονιδίων, οι οποίοι ποτέ δεν θα συνέβαιναν στη φύση. Τα διαγονιδιακά ή γενετικά τροποποιημένα φυτά περιέχουν γονίδια από ιούς, βακτήρια, ζώα, καθώς και από άσχετα μεταξύ τους φυτά. Επιπλέον, τα νεοεισερχόμενα γενετικά στοιχεία αποτελούνται από μη φυσικούς συνδυασμούς γενετικού υλικού. Γενετικά τροποποιημένες πατάτες, τομάτες, φράουλες, πρόκειται να κατασκευασθούν, οι οποίες θα περιέχουν γονίδια της «αντιπαγωτικής» πρωτείνης ( anti-freeze protein ) ενός ψαριού, της γλώσσας. Επίσης μία ρυθμιστική περιοχή από έναν ιό φυτού χρησιμοποιείται συνήθως για να δημιουργήσει θετικές συνθήκες έκφρασης στο ξένο γονίδιο μέσα στο ξένο περιβάλλον που θα βρεθεί. Όλα αυτά με τη σειρά τους συνδέονται με ένα γονίδιο αντίστασης σε κάποιο αντιβιοτικό ( antibiotic resistance gene ) που συνήθως προέρχεται από βακτήρια. Αυτή η σύνδεση επιτρέπει την επιλογή του φυτού που θα τροποποιηθεί με το ξένο γενετικό υλικό. Οι επιστήμονες που φτιάχνουν τη νέα τομάτα, ελπίζουν και πιστεύουν ότι θα παρουσιάζει μεγαλύτερη ανθεκτικότητα στην παγωνιά. Αυτό είναι αναμφισβήτητα μια μεγάλη τεχνολογική πρόοδος. Όμως, η μεταφορά του DNA από τον ένα οργανισμό σε έναν άλλο μέσω της γενετικής μηχανικής μπορεί να γίνει με κάποιο βαθμό ασφάλειας σε μορφές ζωής που είναι χαμηλά στην εξέλιξη όπως είναι τα βακτήρια, ή ακόμη και οι μύκητες, αν και ανακύπτουν προβλήματα και σε αυτές τις περιπτώσεις λόγω βιοχημικών αλλαγών που συμβαίνουν εξ αιτίας της γενετικής τροποποίησης.
Η δημιουργία γενετικά τροποποιημένων φυτών και ζώων είναι μία α-φύσικη τεχνολογία. Μόλις ενεθεί στα κύτταρα των φυτών ή των ζώων το ξένο γενετικό υλικό, πηγαίνει και ενσωματώνεται τυχαία μέσα στο γένωμα του κυττάρου ξενιστή (φυτού ή ζώου). Σαν αποτέλεσμα αυτής της ενσωμάτωσης η φυσική γενετική αρχιτεκτονική διακόπτεται.
Μέσα στα εκατομμύρια κύτταρα τα οποία υφίστανται την τροποποίηση, μόνο ελάχιστα θα ενσωματώσουν μόνιμα το ξένο γενετικό υλικό. Για να μπορέσουμε τώρα να βρούμε τα τροποποιημένα κύτταρα (μερικά σε κάποια εκατομμύρια με τροποποιημένα), η βιοτεχνολογία χρησιμοποιεί ένα γονίδιο που προσφέρει αντίσταση σε κάποιο αντιβιοτικό. Έτσι το ζητούμενο γονίδιο (π.χ. για την αντίσταση στο Round-up) συνδέεται με το γονίδιο για την αντίσταση στο αντιβιοτικό και αυτά συνμεταφέρονται στο γενετικά τροποποιημένο φυτό. Στη συνέχεια τα κύτταρα μεγαλώνουν παρουσία του αντιβιοτικού, και μόνον εκείνα τα κύτταρα που πήραν το γονίδιο αντίστασης στο αντιβιοτικό και παρεμπιπτόντως και το γονίδιο αντίστασης στο Round-up (αυτό που επιδιώκαμε) ζουν και μεγαλώνουν. Η συντριπτική πλειοψηφία των κυττάρων τα οποία δεν ενσωμάτωσαν τα ξένα γονίδια, πεθαίνουν. Αυτή η μέθοδος χρησιμοποιείται για τη δημιουργία όλων λίγο-πολύ των γενετικά τροποποιημένων φυτών και ζώων. Μπορεί κανείς εύκολα να δεί ότι η μέθοδος στηρίζεται στη λειτουργία του γονιδίου αντίστασης στο αντιβιοτικό. Το γονίδιο αυτό πρέπει να εκφραστεί, διαφορετικά στα κύτταρα θα πεθάνουν όταν εκτεθούν στο αντιβιοτικό.
Όπως συζητήθηκε προηγούμενα, περιοχές της χρωματίνης μπορεί να εκφραστούν ή να μην εκφραστούν σαν ένα μέρος της σωστής, φυσικής γονιδιακής λειτουργίας. Αφού λοιπόν η ενσωμάτωση νέων γονιδίων στο DNA του ξενιστή μέσω της γενετικής μηχανικής είναι μια τυχαία διαδικασία που δεν εξαρτάται από τις ικανότητες του επιστήμονα που εκτελεί το πείραμα, το γονίδιο αντίστασης στο αντιβιοτικό (μαζί με το γονίδιο που θέλουμε να μεταφέρουμε επίσης) μπορεί να ενσωματωθεί σε ενεργή ή ανενεργή περιοχή χρωματίνης, τη στιγμή που ενσωματώνεται. Εάν ενσωματωθεί σε μη ενεργή περιοχή χρωματίνης δεν θα μπορέσει να εκφραστεί (όσο και αν ο επιστήμονας θέλει το αντίθετο) με αποτέλεσμα το κύτταρο να πεθάνει παρουσία του αντιβιοτικού. Σε αντίθετη περίπτωση, εάν δηλαδή ενσωματωθεί σε ενεργή περιοχή τότε πιθανότατα θα εκφραστεί και το κύτταρο θα επιβιώσει παρουσία αντιβιοτικού. Έτσι λοιπόν η τυχαία ενσωμάτωση του ξένου DNA σε μια ήδη ενεργή περιοχή χρωματίνης, ενέχει τον κίνδυνο να διαταράξει την οργανωμένη έκφραση και λειτουργία των ενδογενών γονιδίων. Καθώς ενσωματώνεται τυχαία στην ενεργή περιοχή το ξένο γενετικό υλικό παίρνει τη θέση ενός γονιδίου που εκείνη τη στιγμή θα έπρεπε να εκφραστεί. Όμως τώρα μπορεί και να μην εκφραστεί το ενδογενές αφού ξένο ενσωματώθηκε δίπλα του και εκφράζεται αυτό. Είπαμε και πριν πως είναι πια αποδεκτό ότι οι λειτουργίες των γονιδίων μέσα σε μια δεδομένη περιοχή χρωματίνης είναι αλληλοεξαρτώμενες και ακόμη ότι γονίδια μέσα στην ίδια περιοχή συναγωνίζονται για το ποιο θα εκφραστεί (Cohen et al, 2000). Καταλαβαίνετε επομένως ότι υπάρχει σοβαρή πιθανότητα εκφραζόμενο το γονίδιο αντίστασης στο αντιβιοτικό, στο παραδίπλα γονίδιο να διαταραχθεί η έκφρασή του, ή ακόμη να επηρεασθεί και η έκφραση ενός γονιδίου που είναι αρκετά μακριά. Μην ξεχνάμε ότι σε ορισμένες περιπτώσεις οι ρυθμιστές στης έκφρασης γονιδίων βρίσκονται σε απόσταση δεκάδων χιλιάδων βάσεων μακριά από το γονίδιο που ρυθμίζουν (όπως στην περίπτωση του γονιδίου της β-σφαιρίνης). Τι θα συμβεί εάν το νεοεισερχόμενο DNA ενσωματωθεί μέσα στη ρυθμιστική περιοχή ενός λιγότερο ή περισσότερο σημαντικού γονιδίου; Απλά υπάρχει το σοβαρό ενδεχόμενο να διαταραχθεί ο τόσο ευαίσθητος έλεγχος της γονιδιακής λειτουργίας. Κάτι τέτοιο έχει δειχθεί σε διάφορα συστήματα (Kouretas et al, 1993).
Έτσι λοιπόν με την υπάρχουσα τεχνολογία που περιγράψαμε προηγούμενα, ο επιστήμονας επιλέγει τα κύτταρα εκείνα που έκφρασαν το γονίδιο αντίστασης στο αντιβιοτικό αφού αυτό εκφράστηκε στη θέση άλλων γονιδίων που προσπαθούσαν να εκφραστούν στην ίδια θέση, μεγιστοποιώντας έτσι την πιθανότητα να διαταραχθεί η φυσιολογική κυτταρική λειτουργία του κυττάρου ξενιστή.
Σε μερικές περιπτώσεις το γονίδιο αντίστασης στο αντιβιοτικό και το γονίδιο που επιδιώκουμε να μεταφέρουμε μια συγκεκριμένη ιδιότητα (π.χ. αντίσταση στο Round-up) βρίσκονται σε διαφορετική τμήματα DNA και έτσι ενσωματώνονται σε διαφορετικές περιοχές στο γένωμα του ξενιστή (όπως στην περίπτωση της γενετικά τροποποιημένης σόγιας). Όμως τα φυτικά γενετικά ρυθμιστικά στοιχεία που χρησιμοποιούνται για να διεγείρουν την έκφραση του ξένου DNA (συνήθως ο ρυθμιστής Ca MV) είναι ανήμπορα να διεγείρουν την έκφραση εάν το DNA ενσωματωθεί σε ανενεργή περιοχή. Έτσι λοιπόν τα πάντα εξαρτώνται από το αν το ξένο DNA ενσωματωθεί σε ενεργή μεταγραφικά περιοχή. Σε περίπτωση τώρα που έχουμε δύο κομμάτια ξένου DNA και επιθυμούμε και τα δύο να μπουν σε ενεργή περιοχή, μεγιστοποιούμε την πιθανότητα να ‘ενοχλήσουμε’ το κύτταρο ξενιστή , ως προς τις βιοχημικές αλλαγές που αυτό θα υποστεί. Έτσι με την γενετική τροποποίηση γονίδια του ξενιστή μπορεί να σιγήσουν (να μην εκφραστούν), ή να εκφραστούν ενώ δεν θα έπρεπε (Hirel et al 1992, Matzke and Matzke 1998), έχοντας σαν αποτέλεσμα είτε την ανεπάρκεια κάποιου συστατικού (π.χ. μίας πρωτείνης), είτε την παρουσία μιας λάθος πρωτείνης στο λάθος μέρος ή σε λάθος ποσότητα, ή όλα αυτά σε συνδυασμό όπως έδειξε ο Dale και συνεργάτες (Dale et al 1998). Eπίσης υποστηρίζεται ότι τα νεοεισερχόμενο γονίδιο συμπεριφέρεται με τον ίδιο τρόπο όπως στο περιβάλλον που φυσιολογικά βρισκόταν. Όμως πολύ συχνά αυτό απεδείχθη ότι δεν είναι αλήθεια.
Όλα αυτά τα αποτελέσματα συνδυαζόμενα μπορεί να δώσουν μια μη προσδοκώμενη και πιθανότατα απρόβλεπτη διαταραχή της γενετικής λειτουργίας του ξενιστή. Τα φαινόμενα αυτά ονομάστηκα σαν ‘φαινόμενα γενετικής θέσης’ ( position effects ) και καθιστούν πολύπλοκη την διαδικασία διαπίστωσης των γενετικών αλλαγών κάθε ΓΤΟ. Από τις εκατοντάδες των ΓΤ φυτών ή ζώων που προκύπτουν με τα ίδια ξένα γονίδια, μόνο λίγα πληρούν τις προυποθέσεις της αγροτικής απόδοσης που θέλουμε, και αυτό επειδή κάθε ΓΤΟ περιέχει το ξένο DNA και σε διαφορετική θέση ενσωματωμένο. Φυτά ή ζώα με σαφή φαινοτυπικά προβλήματα αποσύρονται τελικά. Όμως οι αλλάγές εκείνες στη βιοχημεία του ξενιστή, οι οποίες πάντα συνοδεύουν το επιθυμητό αποτέλεσμα, και οι οποίες μπορεί να σημαίνουν την παραγωγή νέων τοξινών, αλλεργιογόνων, καθώς και ποικίλες αλλαγές στη διατροφική αξία του ‘νέου φυτού’ αγνοούνται παντελώς, πιθανότατα και σκόπιμα από τους παραγωγούς αυτών των ΓΤΟ.

Συμπεράσματα

Είδαμε λοιπόν ότι:
1. Από τεχνικής άποψης, η γενετική τροποποίηση και η κλασσική βελτίωση δεν μοιάζουν σε τίποτα.
2. Οι ΓΤΟ (φυτά ή ζώα) αρχίζουν την ζωή τους στον δοκιμαστικό σωλήνα.
3. Η γενετική μηχανική χρησιμοποιεί τεχνητά φτιαγμένο γενετικό υλικό από διάφορους οργανισμούς και το εισάγει σε άλλους συνήθως εξελικτικά απομακρυσμένους.
4. Η γενετική τροποποίηση μέσω της γενετικής μηχανικής συνήθως διαταράσσει την αρχιτεκτονική του γενώματος του ξενιστή , με απρόβλεπτες συνέπειες στον ξενιστή.

Έτσι δεν είναι το γεγονός ότι η γενετική τροποποίηση είναι εξ ορισμού επικίνδυνη. Είναι το ότι η γενετική τροποποίηση δημιουργεί απρόβλεπτες και συχνά μη επιδιωκόμενες βιοχημικές αλλαγές στον ξενιστή, που κάνουν τον ΓΤΟ να πρέπει να αντιμετωπίζεται σαν ‘νέος’ οργανισμός που δεν γνωρίζουμε αν περιέχει τοξικές ουσίες που δεν περιείχε, είτε νέα προϊόντα με αντιγονικά αλλεργιογόνο δράση. Οι ΓΤΟ δεν είναι ούτε πιο ακριβής ούτε πιο ασφαλής επιλογή, από ότι δημιουργεί η κλασσική γενετική βελτίωση γιατί παραβιάζει τις βασικές αρχές της γενετικής λειτουργίας, ενώ η κλασσική μέθοδος διατηρεί τις αρχές της φύσης στα γενετικά συστήματα, δημιουργεί διασταυρώσεις μεταξύ συγγενών ειδών και διατηρεί την φυσική ιεραρχία του γενώματος. Για τούτο τον λόγο οι τροφές που προκύπτουν από ΓΤΟ απαιτούν εντελώς διαφορετικούς μηχανισμούς ελέγχου της ασφάλειας των τροφών . Δεν αρκούν μόνο τα χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την αγροτική απόδοση , για να χαρακτηρίσει κανείς ακριβές και ασφαλές το νέον οργανισμό ( φυτό ή ζώο).
Τελευταία τα έγγραφα που έστειλε η εταιρεία Aventis για έγκριση όσον αφορά στον αραβόσιτο Chardon LL, ενώ αναφέρουν τον αριθμό των αντιγράφων του ξένου DNA (CaMV-PAT) , δεν μιλούν καθόλου για το πού ενσωματώθηκε στο γένωμα του ξενιστή. Επίσης τα ίδια έγγραφα αναφέρουν ότι παρατηρήθηκαν διαφορετικά στατιστικά επίπεδα στα σάκχαρα, αμινοξέα και λιπίδια του νέου αραβόσιτου σε σχέση με τον μη τροποποιημένο αραβόσιτο. Αυτές οι αλλαγές εξηγούνται αν δεχθούμε την αρχιτεκτονική διαταραχή του γενώματος λόγω της ενσωμάτωσης του ξένου DNA σε τυχαία θέση μέσα στο γένωμα του ξενιστή. Ετσι το επίπεδο των βιοχημικών διαταραχών που παρατηρούμε από τη διαφορά των σακχάρων, αμινοξέων , λιπιδίων κάλλιστα μπορεί να σημαίνει ύπαρξη καινούργιων τοξινών ή αλλεργιογόνων ή υψηλότερα επίπεδα ουσιών που στον φυσικό αραβόσιτο είναι σε ανεκτά επίπεδα. Κανείς όμως δεν μιλάει για αυτά. Ισως όμως θα έπρεπε μιας και ο αραβόσιτος Chardon LL περιμένει έγκριση στην Μεγάλη Βρετανία τις μέρες που γράφηκε αυτό το άρθρο.

Δημήτρης Κουρέτας,
Αναπληρωτής καθηγητής Φυσιολογίας Ζωικών Οργανισμών, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.